ایده فرهنگ‌سازی و آسیب‌هایش به کتابخانه عمومی

«توجه خاص شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانوی ایران به فرهنگ و بخصوص به نشر کتاب موجب گردیده است که روز بروز کتابخانه‌های کشور افزایش و توسعه یابد و به همین منظور وزارت آموزش و پرورش به پیروی از منویات شاهنشاه در برگزاری مراسم هفته کتاب در ایران پیشگام و پیشاهنگ گردید و امسال برای نخستین بار این مراسم باشکوهی تمام بمنظور تشویق و دعوت بمطالعه کتاب در سراسر کشور برگزار گردید»*

 

نزدیک به نیم قرن از انتشار این جمله در ایران می‌گذرد درست پنج سال بعد از تصویب «قانون تأسیس کتابخانه عمومی در تمام شهرها» در سال 1344. بن‌مایه اصلی این جملات «فرهنگ‌سازی» است. برخلاف کتابخانه‌های عمومی در غرب که با ایده‌هایی تجاری و روشنگری به شکل کتابخانه‌های آبونه‌ای و کتابخانه‌های امانی سامان یافتند، کتابخانه‌های ایران با ایده فرهنگ‌سازی شکل گرفته‌اند، چه آن کتابخانه‌هایی که بازاریان، روحانیون و مشروطه‌چی‌ها در دوران مشروطه بنا نهادند و چه آن کتابخانه‌هایی که در دوران پهلوی دوم با تصویب قانون، به عنصر ضروریِ شهر تبدیل شدند و چه آن ترویج کتاب‌هایی که توسط حزب توده و امثالهم انجام می‌شد.

ایده فرهنگ‌سازی حول محور «مایِ دست‌یافته به عصاره فرهنگ» و «دیگریِ در بند بی‌فرهنگی» شکل می‌گیرد. «مایِ دست‌یافته به عصاره فرهنگ»

 تلاش می‌کند با «تشویق و دعوت بمطالعه کتاب» دیگری را از بند رهایی دهد یا به عبارتی از آن خود کند. در نرم‌ترین حالت‌ها این دیگری قابل ترحم است و گاه با عبارت‌هایی نظیر «تنبل، بی‌فرهنگ یا حتی مشتی نفهم و کالانعام» قابل سرزنش. در ایده فرهنگ‌سازی کارفرمای اصلی بافرهنگ‌ها هستند و همیشه پیامبرگونه، بی‌فرهنگ‌ها را مخاطب قرار می‌دهند. میان بافرهنگ‌ها و بی‌فرهنگ‌ها گفتگویی صورت نمی‌گیرد. شیوه ترویج خطاب قرار دادن است و دعوت و جذب.

ایده صد و چندساله فرهنگ‌سازی، چنان جای پای خود را در کتابخانه‌های عمومی و فعالیت‌های ترویج خواندن محکم کرده است که مانع دیده شدن ساده‌ترین نیازهای اکثریت نیازمند به آگاهی‌های روزمره می‌شود. به همین دلیل است که کتابخانه‌های عمومی هیچ‌گاه خود را در جایگاه خدمت‌گذاری نمی‌بینند و نیازی هم به این کار نیست: خدمت‌گیر آنها در جایی انتزاعی فرمان می‌دهد.

منبع جمله اول: *همایونفرخ، رکن‌الدین (1349) تاریخچه کتابخانه‌های ایران و کتابخانه‌های عمومی. سازمان کتابخانه‌های عمومی شهرداری تهران. ص. 104

 

 

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 11: کاربرد مفرد کتابخانه عمومی

در زبان انگلیسی وقتی پابکلیک لایبرری (public library) به صورت مفرد استفاده می‌شود، معمولا مراد یک «نظام کتابخانه عمومی» است. به عنوان مثال منظور از  the New York Public library (NYPL) «نظام کتابخانه عمومی نیویورک» است.  نظام کتابخانه عمومی شامل یک کتابخانه اصلی (main library)، چند کتابخانه شعبه (branch library) یا نقطه خدمت (service points) و کتابخانه سیار است. به عبارتی یک کتابخانه عمومی شامل چندین ساختمان و بنا است. به عنوان مثال کتابخانه عمومی نیویورک شامل88 شعبه و  92 نقطه خدمت است.

دومین کاربرد این عبارت به صورت مفرد در متون سیاستی است. کتابخانه عمومی خدمتی است که دولت/حکومت برای مردم فراهم می کند. به عنوان مثال در کتاب «The Public Library Service: the IFLA/UNESCO Guidelines for Development»  که عنوان آن به اشتباه به شکل جمع ترجمه شده است «خدمات کتابخانه عمومی: رهنمودهای ایفلا/یونسکو برای توسعه». مخاطب اصلی این کتاب دولتها هستند. این کتاب می خواهد بگوید دولت ها برای ایجاد کتابخانه عمومی یا ارائه خدمت کتابخانه عمومی به مردم چه رهنمودهایی در پیش بگیرند. اما ترجمه این عنوان به شکل جمع باعث شده است که کتابداران و مدیران تک کتابخانه ها تصور کنند که مخاطب این کتاب آنها هستند. این اشتباه در ترجمه باعث شده است مفاهیم درون کتاب نیز در بعضی جاها با برداشت اشتباهی ترجمه شود. 

سومین کاربرد کتابخانه عمومی به شکل مفرد، هنگام بحث درباره مقهوم و کارویژه های کتابخانه عمومی است. به عنوان مثال در موارد زیر:

- public library as a meeting‐place کتابخانه عمومی به مثابه مکان دیدار

- public library as a learning center کتابخانه عمومی به مثابه مرکز یادگیری

- Public Library as a Community Hub کتابخانه عمومی به مثابه محور اجتماع

- Public Library as a helth information center کتابخانه عمومی به مثابه مرکز اطلاعات سلامت

و ...

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 10: امانت

می‌توان گفت که امانت مهم‌ترین شاخص کتابخانه عمومی است. ابر و باد و مه و خورشید و فلک و کتابدار و کل نهاد همگی دست به دست هم داده‌اند کاربری به کتابخانه بیاید و کتابی به امانت بگیرد و بخواند و بدانچه دلخواهش است برسد. 

اما استفاده از عدد خالص امانت چندان کاری برای ما انجام نمی‌دهد بلکه ترکیب‌های مختلف این متغیر با متغیرهای دیگر است که شاخص‌های مناسبی برای برنامه‌ریزی کتابخانه به دست می‌دهد، اجازه دهید چند مورد از این شاخص‌ها را بررسی کنیم:

شاخص سرانه امانت: تعداد امانت در طول سال تقسیم بر جمعیت هدف

این شاخص نشان می‌دهد تا چه اندازه منابع ما برای جمعیت هدفمان قابل استفاده است. تلاش کنید این عدد را به بالای 5 برسانید. 

شاخص امانت کاربران: تعداد امانت در طول سال تقسیم بر تعداد امانت‌گیرندگان فعال (Active Borrower)

این شاخص نشان می‌دهد که منابع ما تا چه حد برای کابران کتابخانه‌مان مناسب است. تلاش کنید این عدد را به بیش از 25 برسانید. 

شاخص  گردش مجموعه یا کارایی منابع: تعداد کل امانت در بازه یک ساله تقسیم بر تعداد کل منابع

این شاخص امانت‌پذیری و موفقیت مجموعه‌سازی ما را نشان می‌دهد. تلاش کنید این عدد را به بالای 2 برسانید. 

هزینه امانت: کل هزینه‌ها (اعم از دستمزد کتابدارها، هزینه فرصت ساختمان و تجهیزات کتابخانه، و ...) تقسیم بر تعداد امانت

این شاخص به ما می‌گوید که برای یک تراکنش امانت چقدر هزینه کرده‌ایم. این عدد باید به کمتر از نصف میانگین قیمت کتاب در سال مذکور برسد. 

دربارۀ شاخص سرانه امانت کتاب ایزو 11620 چنین می‌گوید:

این شاخص عملکرد یک عدد واقعی بدون محدودیت سقف است. تغییر در دوره‌های زمانی امانت یا در تعداد کتاب‌های مجاز برای هر نوبت امانت می‌تواند تاثیر چشم‌گیری بر شاخص داشته باشد. با تحلیل این شاخص بر اساس موضوع یا دسته‌های مختلف امانت‌گیرندگان می‌توان جزئیات بیشتری فراهم آورد. از این شاخص عملکرد می‌توان برای نشان دادن حوزه‌هایی که تقاضا پایین یا همراه با نارضایتی است و برای اشاره به حوزه‌هایی که استفاده در آن‌ها قابل افزایش است، استفاده نمود. 

این شاخص نسبت به به تعدادی از متغیرهای غیرقابل کنترل، حساس است و فقط به امانت‌دهی ربط دارد. شرایط مطالعه در کتابخانه، سطح سواد، سطح فقر و دیگر متغیرهای اقتصادی-اجتماعی بر آن تاثیر می‌گذارند. 

بین این شاخص و توانایی کارکنان در تبلیغ مجموعه، رابطه‌ای قوی وجود دارد. 

وضعیت شاخص‌های مختلف مربوط به امانت در کتابخانه شما چطور است؟ حوزه‌های پرتقاضا و کم‌تقاضا در کتابخانه شما کدام‌ها هستند؟ کدام حوزه‌ها هستند که تقاضایشان در طی زمان تغییر کرده است؟

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 9: ساعت فعالیت

کمتر کسی مجبور  است از کتابخانه عمومی استفاده کند. بنابراین کتابخانه باید تلاش کند با تمام امکانات خود بهترین شرایط را با کمترین هزینه برای جمعیت هدف خود فراهم سازد. یکی از این شرایط، تعیین ساعت‌های مناسب فعالیت و خدمات‌رسانی کتابخانه است. اکثر افرادی که دوست دارند یا نیاز دارند از کتابخانه عمومی استفاده کنند تمایل دارند در اوقات فراغت خود از آنجا استفاده کنند. درست مثل استفاده از موزه‌، سینما و پارک و تلویزیون استفاده از کتابخانه عمومی نیز یکی از گزینه‌های اوقات فراغت است. معنای این موضوع این است که بیشترین زمان فعالیت کتابخانه‌ها باید  اوقات فراغت مردم باشد. این موضوع در تعارض با خواست کارمندان شاغل در کتابخانه است. آنها دوست دارند مانند همه ادارات دولتی، صبح در سرکار خود حاضر شوند و ظهر به موقع سرکار را به مقصد خانه ترک کنند و بابت این خدمت (یعنی باز کردن در کتابخانه‌ها و گرم نگه داشتن اجاق آن) دستمزدی متعارف دریافت کنند. و البته روزهای شیرین تعطیل هم که جای خود دارد. اما با توجه به مقدمه بحث، آشکار است که در چنین وضعیتی نباید انتظار داشته باشیم در کتابخانه‌ها رونقی وجود داشته باشد: زمانی که مردم می‌توانند به کتابخانه مراجعه کنند، کتابخانه بسته است و زمانی که کتابخانه باز است مردم کارهای مهم‌تری دارند. به راستی این تعارض را چگونه می‌توان حل کرد؟

اجازه دهید کمی هم شاخص‌های عملکردی مرتبط با این موضوع را از زبان استاندارد ایزو 11620  بشنویم:

ساعات کار کتابخانه در مقایسه با تقاضا: سنجش نسبت ساعات کار یک کتابخانه به نیازهای کاربران

هدف این شاخص عملکرد، سنجش میزان تناسب ساعات کاری یک کتابخانه با نیازهای کاربران است. 

تعریف عملیاتی: مجموع واقعی ساعات فعالیت کتابخانه در مقایسه با مجموعه ساعات مورد تقاضای کاربران. از منظر این شاخص عملکرد، ساعات فعالیت کتابخانه ساعاتی در یک هفته معمول هستند که در آن خدمات پایۀ کتابخانه (مثل خدمات امانت، مرجع و اتاق‌های مطالعه) برای کاربران قابل استفاده باشد. 

روش سنجش: یک پرسشنامه ساده درباره رضایت از ساعات کاری کتابخانه طراحی کنید و گزینه‌ای در آن قرار دهید که بتوان اوقات دیگری را که کتابخانه باید باز باشد به آن افزود. می‌توانید پرسش‌هایی درباره وضعیت کاربران اضافه کنید تا به شناسایی نیازهای گروه‌های خاص کاربری کمک کند. 

مثال:

رضایت خود را از ساعات کاری کنونی کتابخانه چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بسیار ناراضی|  ناراضی|  تقریباً راضی|  راضی|  بسیار راضی

لطفا ساعاتی به جز ساعات کنونی را که مایل هستید به زمان فعالیت کتابخانه افزوده شود را مشخص کنید. 

....

شما فکر می‌کنید کاربران کتابخانه‌تان چقدر از ساعات فعالیت کتابخانه شما راضی هستند؟

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 8: مراجعه یا بازدید

فضای کتابخانه یکی از خدمات کتابخانه عمومی است. شاید این جمله را شنیده باشید. اما معنای آن چیست و چه اهمیتی دارد؟ در کتابخانه‌های عمومی برعکس دیگر کتابخانه‌ها همین که مردم به کتابخانه بیایند، حتی اگر از منابع استفاده نکنند، اتفاق خوبی افتاده است. این سرزدن به کتابخانه نشانه‌ای از اهمیت اجتماعی کتابخانه است. در این سرزدن‌ها است که روابط اجتماعی شکل می‌گیرد. افراد با هم آشنا می‌شوند و تعاملات فرهنگی رخ می‌دهد و همدلی که اساس یک اجتماع موفق است پایه‌گذای می‌شود. این مهم یکی از نقش‌های اجتماعی کتابخانه عمومی است.

به همین دلیل است که در اکثر گزارش‌هایی که از کتابخانه‌های عمومی منتشر می‌شود بازدید از کتابخانه یکی از سه شاخص اصلی و اولیه است که دیده می‌شود. در استاندارد ایزو 11620 که درباره شاخص‌های عملکرد کتابخانه‌ها است  درباره این شاخص چنین می‌خوانیم:

«مراجعه: وارد شدن شخص (حقیقی) به محوطه کتابخانه است. 

هدف از این شاخص عملکرد، سنجش میزان موفقیت کتابخانه در جذب کاربران به همه خمات کتابخانه است. این شاخص را در همه کتابخانه‌هایی که جمعیت خدمت‌گیرندۀ تعریف شده دارند می‌توان به کار بست ... 

شیوه محاسبه: تعداد کل مراجعه به کتابخانه، چه واقعی و چه مجازی، در طول یک سال کامل، تقسیم بر تعداد کل افراد حاضر در جمعیت خدمت گیرنده

روش گردآوری اطلاعات: از یک مانع گردان یا وسیله مشابه برای شمارش خودکار افرادی استفاده کنید که به کتابخانه وارد یا از آن خارج می‌شوند. یا ورودها شمارش شود یا خروج‌ها- نه هر دو. تعداد مراجعات مجازی بیرونی به وب‌سایت کتابخانه را بشمارید. 

این شاخص عملکرد یک عدد صحیح بدون محدودیت سقف است. نمره بالا معمولا خوب محسوب می‌شود. »

می‌دانیم که میزان مراجعه به کتابخانه‌های عمومی فعلا به صورت دستی و توسط کتابداران وارد می‌شود و خطای آماری آن بسیار بالاست. مبر اسا استاندارد ایزو شمارش مراجعان باید به صورت خودکار انجام شود. دوست ظریفی می‌گفت اگر شمارشگرهای خودکار در مقابل در ورودی و بخش‌های کتابخانه برای ثبت مراجعه استفاده شود، یکی از کارهای کتابداران این خواهد بود که روزانه چندین بار از مقابل آنها بگذرند تا عدد بالاتر رود. شما فکر می‌کنید چطور می‌شود این موضوع را فرهنگ‌سازی کرد که «آمار بیش از هر کسی مورد نیاز کتابخانه است و نیازی به دستکاری آن نیست؟» راستی این شاخص در کتابخانه شما به چه میزان است؟ چند درصد از مراجعات به کتابخانه شما برای گرفتن امانت است؟ چند درصد برای استفاده از سالن مطالعه؟ و چند درصد برای استفاده از سایر خدمات؟

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 7: کاربرِ ثبت‌شده

همه ما این تجربه مشترک را داریم که وقتی به یک وب‌سایت سر می‌زنیم، حداقل خدمات را به ما ارائه می‌دهد بدون اینکه انتظار دریافت اطلاعات یا مبلغی را داشته باشد. اما وقتی خدمات وسیع‌تر، باکیفیت‌تر و متنوع‌تری نیاز داریم، نیاز است که وب‌سایت ثبت‌نام کنیم. ثبت‌نام می‌تواند بدون دریافت پول  باشد و فقط ثبت مشخصات شما باشد یا مبلغی هم دریافت شود. در هر صورت حداقل خدمات از هیچ کس دریغ نمی‌شود. 

همین وضعیت در مورد کتابخانه‌های عمومی در کشورهای مختلف هم صادق است. با توجه به اینکه کتابخانه عمومی با مالیات مردم و از بودجه عمومی مدیریت می‌شود، حق ندارد حداقل امکانات را از مردم دریغ کند. این بدان معناست که اگر فردی وارد کتابخانه شد، در جایی نشست یا مجله‌ای را برداشت و ورق زد و یا کتابی را از میان قفسه‌ها بیرون آورد و ورق زد و یا گوشه‌ای به مطالعۀ آن مشغول شد، کسی حق ندارد مانع او شود. یا اینکه اگر از کتابدار سوالی پرسید، کتابدار حق ندارد از پاسخ دادن سر باز زند. اینکه یک فرد چقدر می‌تواند از این خدمات استفاده کند، در سنت‌های مختلف متفاوت است. این حداقل‎ها را «خدمات پایه» می‌نامند. شاید بپرسید پس عضویت چه معنایی دارد؟

واقعیت این است که این روزها در دنیا کمتر کتابخانه‌ای عضویت را جدی می‌گیرد. دو شاخص وجود دارد که اکثر قریب به اتفاق کاربران کتابخانه با آنها گزارش می‌شود:

 1- کاربر ثبت شده Rigesterd User 

 2- کاربران دارای کارت کتابخانه User with library card

 کاربر زمانی اطلاعات خود را ثبت می‌کند که نیاز به امانت کتاب به خارج از کتابخانه یا دریافت خدمات بیشتری دارد. برای حداقل خدمات نه کارتی لازم است و نه ثبت نام. اما کتابداران تلاش می‌کنند با معرفی خدمات کتابخانه، کاربران را متقاعد کنند که ثبت‌نام کنند. البته ثبت‌نام هم به عنوان یک کاربر عادی که حق بردن چند کتاب و سی‌دی و فیلم را دارد رایگان است. خدمات دیگر بر حسب ویژگی‌هایشان قیمت‌گذاری و مبلغ آن دریافت می‌شود. 

«تعداد کاربران ثبت‌شده» در یک کتابخانه تقسیم بر «جمعیت ساکن در شعاع خدماتی» یکی از شاخص‌های مهم کتابخانه را به دست می‌دهد. این شاخص نشان می‌دهد که کتابخانه در جذب افراد به خود چقدر موفق عمل کرده است. خروجی این شاخص عددی بین 0 تا 1 است و هرچه به یک نزدیک‌تر شود. بهتر است. در بهترین کتابخانه‌ها این عدد بین 0.6 و 0.7 است. با فرض اینکه اعضای کتابخانه شما، کاربران ثبت‌نام کرده هستند، در کتابخانه شما این عدد چند است؟

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 6: خدمات امدادی (آوت‌ریچ سرویس)

وظیفه دولت‌ها و حکومت‌ها فراهم کردن خدمت کتابخانه عمومی برای همه است. با این حال به دلایل متعددی، حتی در کشورهای توسعه‌یافته، دسترسی به مکان فیزیکی کتابخانه برای عده‌ای دشوار و یا غیر ممکن است. در این شرایط مدیران کتابخانه‌ها با اختصاص بخشی از بودجه کتابخانه به خدمات امدادی (outreach services) حداقل دسترسی‌ها را به این افراد فراهم می‌کنند. خدمات امدادی کتابخانه، به خدماتی گفته می‌شود که برای افرادی که خارج از شعاع خدمات زندگی می‌کنند و به کتابخانه عمومی دسترسی ندارند، تدارک دیده شده است. همچنین این خدمات به  افرادی  که در شعاع خدماتی زندگی می‌کنند ولی به دلایلی خانه‌نشین شده‌اند و امکان مراجعه به کتابخانه را ندارند نیز ارائه می‌شود.  

خدمات امدادی شکل‌های مختلفی دارد که عبارتند از:

1️⃣خدمات امدادی خانگی: که به افراد خانه‌نشین ارائه می‌شود. در این حالت، فرد می‌تواند با استفاده از فهرست کتابخانه از طریق اینترنت یا تلفن، منابع مورد نیاز خود را به کتابخانه سفارش دهد. کتابخانه در دوره‌های زمانی معینی (معمولا دو هفته یکبار) به منزل فرد مراجعه می‌کند و بسته کتاب سفارشی وی را در اختیارش می‌گذارد و بسته قبلی را تحویل می‌گیرد. یکی دیگر از خدمات امدادی خانگی، قصه‌گویی و بلندخوانی کتاب در منزل شخص است. کتابخانه افراد داوطلب را آموزش می‌دهد تا با مراجعه دوره‌ای به منزل افراد، به آن قصه بگویند یا کتاب بخوانند. 

2️⃣ فعالیت‌های امدادی متمرکز: در این نوع فعالیت‌ها، ترکیبی از خدمات، برنامه‌ها و منابع کتابخانه‌ای  به صورت یکپارچه در یک فضای عمومی (معمولا نقطه‌ای مرکزی در منطقه‌ای که به خدمات کتابخانه‌ای دسترسی ندارد)  ارائه می‌شود. نقطه ارائه خدمات می‌تواند یک ساختمان عمومی، نظیر مسجد، مدرسه باشد یا اینکه وسیله نقلیه‌ای تجهیز شده باشد. کتابخانه سیار نمونه بارز این نوع فعالیت‌های امدادی است. 

3️⃣ خدمات امدادی در مراکز: در این نوع، خدمات، برنامه‌ها و منابع کتابخانه‌ای در مراکز یا نهادهایی ارائه می‌شود که ساکنان آنجا به خدمات کتابخانه‌ای دسترسی ندارند. نمونه بارز این خدمات در خانه سالمندان یا مرکز نگهداری کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست رخ می‌دهد. کتابخانه به صورت دوره‌ای به این مراکز مراجعه می‌کند و از یک سو منابع سفارش شده توسط نماینده آن مرکز را به ساکنان تحویل می‌دهد و از سوی دیگر برنامه‌هایی که ویژه آنها طراحی شده است ارائه می‌کند. 

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 5: نسبت مجموعه‌ها

در کتابخانه عمومی بیش از 50 درصد منابع آثار تخیلی و داستانی است و بیش از 50 درصد منابع به بزرگسالان اختصاص دارد. در کتابخانه شما این نسب چگونه است؟

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 4: جمعیت هدف کتابخانه عمومی و شعاع خدمات

اولین گام برای برنامه‌ریزی خدمات در کتابخانه عمومی پاسخ به این سوال است: «این کتابخانه قرار است به چند نفر خدمات دهد؟» یک اصل کلی در پاسخ به پرسش بالا وجود دارد و آن اصل این است: همه ما می‌دانیم که کتابخانه عمومی قرار است بدون تبعیض به همه مردم خدمت دهد. اما این را هم می‌دانیم که امکان ندارد همه کتابخانه‌ها به صورت عادلانه‌ای برای همه خدمات فراهم کنند. برای حل این مسئله کتابخانه باید به گونه‌ای باشد که دسترسی به آن به سهل‌ترین و کارآمدترین شکل صورت بگیرد. افرادی را که در این شرط می‌گنجند «جمعیت هدف کتابخانه عمومی» می‌نامند، همان جمعیتی که قرار است به آنها خدمات ارائه کنیم.

اما این عدد را چگونه محاسبه می‌کنیم؟ چند راه حل در کتابخانه‌های عمومی دنیا مطرح شده است. 

راه حل نخست بر مبنای جمعیت ساکن در حوزۀ حقوقی یا legal district area است. در برخی نظام‌های سیاسی-اجتماعی هر شهرها بر مبنای حوزه‌های حقوقی که عموماً کوچکترین ناحیه شهری محسوب می‌شوند تقسیم می‌شوند. ساکنان هر حوزه حقوقی بر مبنای امکاناتی که در آن حوزه وجود دارد مالیات پرداخت می‌کنند و آن مالیات صرف امور همان حوزه می‌شود. بر این اساس اگر فرد در ناحیه‌‌ای زندگی کند که سینما، پارک، درمانگاه و کتابخانه عمومی دارد نسبت به فردی که هر یک از این امکانات را ندارد، مالیات کمتری پرداخت می‌کند. به دلیل دقت بالای نظام‌های مالیاتی در این نظام‌ها، جمعیت ساکن در هر حوزه حقوقی نیز معین است. بنابراین در طراحی هر کتابخانه، جمعیت ساکن در حوزه حقوقی به عنوان جمعیت هدف در نظر گرفته می‌شود و اساس برنامه‌ریزی‌های آتی نیز همین جمعیت و میزان رشد آن در یک بازه زمانی (معمولا 20 ساله) است. 

در نظام‌هایی که این مفهوم وجود ندارد جمعیت هدف به صورت تقریبی محاسبه می‌شود. برای این منظور و با توجه به اصل کلی که در ابتدا طرح شد، برای کتابخانه‌های مختلف شعاع خدماتی تعریف می‌کنند. این شعاع بر مبنای نوع کتابخانه متفاوت است. یک دسته‌بندی معمولِ کتابخانه‌ها تقسیم آنها به کتابخانه اصلی Main Library و کتابخانه شعبه Branch Library است. بر این اساس هر شهر می‌تواند یک یا چند کتابخانه اصلی داشته باشد و هر کتابخانه اصلی چندین شعبه. وظیفه کتابخانه اصلی علاوه بر خدمات کتابخانه‌ای که به مردم ارائه می‌کند، پشتیبانی و برنامه‌ریزی برای کتابخانه‌های شعبه و ارائه خدماتی است که در شعبات نمی‌توان ارائه کرد. در ادبیات کتابخانه عمومی به یک کتابخانه اصلی و شعبات آن به صورت مفرد «کتابخانه عمومی» گفته می‌شود. با توجه به تنوع و دامنه خدمات کتابخانه اصلی، شعاع خدماتی این کتابخانه‌ها معمولا بزرگ و از 3 تا 4 کیلومتر و در شهرهای با جمعیت متوسط، کل جمعیت شهر است. این شعاع برای کتابخانه‌های شعبه بین 1.5 تا 2 کیلومتر محاسبه شده است. جمعیت ساکن در شعاع خدماتی یک کتابخانه، که به راحتی می‌توانند به کتابخانه دسترسی داشته باشند، جمعیت هدف یک کتابخانه محسوب می‌شوند و کلیه خدمات کتابخانه‌ای بر اساس همین عدد محاسبه و برآورد می‌شود. 

به غیر از چند کتابخانه در ایران اکثر کتابخانه‌ها در مقیاس کتابخانه‌های کوچک و شعبه قرار دارند، بنابراین شعاع خدمات کتابخانه در ایران (غیر از کتابخانه‌های مرکزی) بین 1.5 تا 2 کیلومتر است.

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 3: مثلث کارکردهای کتابخانه عمومی

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 2: بسته‌های خدماتی

«بسته‌های خدماتی» یا «واکنش‌های خدماتی» یک برابر نهاده برای Service responses  است. (این معادل چندان که باید مفهوم را نمی‌رساند، اگر معادل مناسب‌تری پیشنهاد شود از آن استقبال می‌شود)

«بسته‌های خدماتی» یا «واکنش‌های خدماتی» عبارت است از چیزی که کتابخانه برای عموم انجام داده یا عرضه می‌کند تا از طریق آن به نیازهای معینی از جامعه خدمت‌گیر پاسخ دهد. این مفهوم نخستین بار توسط لوول مارتین مطرح شد. او باور داشت که کتابخانه‌ها به جای فراهم‌آوردن ضعیف خدمات متعدد، بهتر است به فراهم کردن تعداد کمی خدمت اما کامل روی بیاورند. او مجموعه‌ای از روش‌های استاندارد برای تعیین اولویت‌های خدماتی به کتابداران ابداع کرد. این روش‌ها چارچوب مفهومی را پدید آورند که در سال 1987 مفهوم واکنش‌های خدماتی را شکل دادند. بر این اساس کتابی با عنوان Planning and Role-Setting for Public Libraries  نوشته شد. بعدها با پیشرفت اینترنت و تغییرات اساسی در فناوری‌های اطلاعات این مفهوم روزآمد شد و در کتابی با عنوان   Planning for Results: A Public Library Transformation Process  در سال 1997 منتشر شد که در آن سیزده واکنش خدماتی که اغلب کتابخانه‌های می‌توانستند ارائه کنند، تعریف شد. ویرایش دیگری نیز از این مفهوم و مصادیق آن در سال 2007 منتشر شد. در این ویرایش تعداد واکنش‌های خدماتی به 18 مورد رسیده است. عنوان هر واکنش خدماتی از دو بخش تشکیل شده است (آنچه شهروند دریافت می‌کند + آنچه کتابخانه ارائه می‌کند). این موارد به شرح ذیل هستند: 

1. یک شهروند آگاه باش. آگاهی رسانی رخدادهای محلی، ملی و جهانی

2. یک شرکت موفق برپا کن. پشتیانی از کسب و کار و فعالیتهای غیر انتقاعی

3. به تنوع فرهنگی احترام بگذار. آگاهی‌رسانی فرهنگی

4. به جهان برخط (آنلاین) بپیوند. دسترسی عمومی به اینترنت

5. جوانانی اهل خواندن تربیت کن. سواد ابتدایی

6. ریشه‌هایت را بیاب. شجره‌نامه و تاریخ محلی

7. خلاقیتت را بیان کن. خلق و اشتراک محتوا

8. جواب سوال‌هایت را سریع بیاب. خدمات مرجع

9. جامعه خود را بشناس. خدمات و منابعی که جامعه ارائه می‌کند

10. خواندن و نوشتن بیاموز. سوادآموزی بزرگسالان، نوجوانان و خوانوادگی.

11.  کسب و کارت را انتخاب کن. توسعه شغل و پیشه.

12. آگاهانه تصمیم بگیر. اطلاعات سلامت، رفاه و دیگر تصمیمات زندگی.

13. کنجکاویت را ارضاء کن. یادگیری مادام‌العمر

14. تخیلت را تحریک کن. خواندن، تماشا کردن و گوش‌دادن برای لذت بردن.

15. در تحصیل موفق باش. کمک به تکالیف درسی

16. یاد بگیر اطلاعات مورد نیازت را بیابی، ارزیابی و استفاده کنی. سواد اطلاعاتی

17. به مکان راحت سر بزن. فضای واقعی و مجازی

18. به آمریکا خوش آمدی. آموزش زبان و فرهنگ به مهاجران

مفاهیم اساسی کتابخانه عمومی 1: خدمت و برنامه

فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند: خدمات و برنامه‌ها

1- خدمت  Service

 شیوه‌هایی هستند که کتابخانه برای ارائه منابع و مجموعه‌های  خود به کاربران به کار می‌گیرد. اغلب خدمات جنبه اطلاع‌رسانی (آگاهی‌بخشی) کتابخانه عمومی را پوشش می‌دهند.  

نمونه: امانت |خدمات مرجع| تسهیل‌گری جستجو| امانت بین‌کتابخانه‌ای | اینترنت وای‌فای

خدمات را می‌توان بر حسب مخاطب یا گروه‎های اجتماعی و کامیونیتی‌ها نیز دسته‌بندی کرد: «خدمات کتابخانه عمومی برای  ...»

کودکان | سالمندان | نابینایان | زنان خانه‌دار | کودکان بدسرپرست | کودکان کار | زنان طلاق | کارگران بی‌کار ...

2- برنامه   Program

فعالیت یا رویداد (یا مجموعه فعالیت‌ها و رویدادها) که کتابخانه به نفع مشتریان خود برگزار می‌کند. اغلب برنامه‌ها جنبه آموزشی و فرهنگی کتابخانه‌ها را پوشش می‌دهند. 

نمونه: باشگاه کتاب| کارگاه آموزش رایانه| کارگاه آموزش سواد سلامت| خواندن متون کلاسیک | ...