«توجه خاص شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانوی ایران به فرهنگ و بخصوص به نشر کتاب موجب گردیده است که روز بروز کتابخانه‌های کشور افزایش و توسعه یابد و به همین منظور وزارت آموزش و پرورش به پیروی از منویات شاهنشاه در برگزاری مراسم هفته کتاب در ایران پیشگام و پیشاهنگ گردید و امسال برای نخستین بار این مراسم باشکوهی تمام بمنظور تشویق و دعوت بمطالعه کتاب در سراسر کشور برگزار گردید»*
نزدیک به نیم قرن از انتشار این جمله در ایران می‌گذرد درست پنج سال بعد از تصویب «قانون تأسیس کتابخانه عمومی در تمام شهرها» در سال 1344. بن‌مایه اصلی این جملات «فرهنگ‌سازی» است. برخلاف کتابخانه‌های عمومی در غرب که با ایده‌هایی تجاری و روشنگری به شکل کتابخانه‌های آبونه‌ای و کتابخانه‌های امانی سامان یافتند، کتابخانه‌های ایران با ایده فرهنگ‌سازی شکل گرفته‌اند، چه آن کتابخانه‌هایی که بازاریان، روحانیون و مشروطه‌چی‌ها در دوران مشروطه بنا نهادند و چه آن کتابخانه‌هایی که در دوران پهلوی دوم با تصویب قانون، به عنصر ضروریِ شهر تبدیل شدند و چه آن ترویج کتاب‌هایی که توسط حزب توده و امثالهم انجام می‌شد.
ایده فرهنگ‌سازی حول محور «مایِ دست‌یافته به عصاره فرهنگ» و «دیگریِ در بند بی‌فرهنگی» شکل می‌گیرد. «مایِ دست‌یافته به عصاره فرهنگ»
تلاش می‌کند با «تشویق و دعوت بمطالعه کتاب» دیگری را از بند رهایی دهد یا به عبارتی از آن خود کند. در نرم‌ترین حالت‌ها این دیگری قابل ترحم است و گاه با عبارت‌هایی نظیر «تنبل، بی‌فرهنگ یا حتی مشتی نفهم و کالانعام» قابل سرزنش. در ایده فرهنگ‌سازی کارفرمای اصلی بافرهنگ‌ها هستند و همیشه پیامبرگونه، بی‌فرهنگ‌ها را مخاطب قرار می‌دهند. میان بافرهنگ‌ها و بی‌فرهنگ‌ها گفتگویی صورت نمی‌گیرد. شیوه ترویج خطاب قرار دادن است و دعوت و جذب.
ایده صد و چندساله فرهنگ‌سازی، چنان جای پای خود را در کتابخانه‌های عمومی و فعالیت‌های ترویج خواندن محکم کرده است که مانع دیده شدن ساده‌ترین نیازهای اکثریت نیازمند به آگاهی‌های روزمره می‌شود. به همین دلیل است که کتابخانه‌های عمومی هیچ‌گاه خود را در جایگاه خدمت‌گذاری نمی‌بینند و نیازی هم به این کار نیست: خدمت‌گیر آنها در جایی انتزاعی فرمان می‌دهد.
منبع جمله اول: *همایونفرخ، رکن‌الدین (1349) تاریخچه کتابخانه‌های ایران و کتابخانه‌های عمومی. سازمان کتابخانه‌های عمومی شهرداری تهران. ص. 104
