کتابخانه عمومی

اولین گام برای برنامه‌ریزی خدمات در کتابخانه عمومی پاسخ به این سوال است: «این کتابخانه قرار است به چند نفر خدمات دهد؟» یک اصل کلی در پاسخ به پرسش بالا وجود دارد و آن اصل این است: همه ما می‌دانیم که کتابخانه عمومی قرار است بدون تبعیض به همه مردم خدمت دهد. اما این را هم می‌دانیم که امکان ندارد همه کتابخانه‌ها به صورت عادلانه‌ای برای همه خدمات فراهم کنند. برای حل این مسئله کتابخانه باید به گونه‌ای باشد که دسترسی به آن به سهل‌ترین و کارآمدترین شکل صورت بگیرد. افرادی را که در این شرط می‌گنجند «جمعیت هدف کتابخانه عمومی» می‌نامند، همان جمعیتی که قرار است به آنها خدمات ارائه کنیم.

اما این عدد را چگونه محاسبه می‌کنیم؟ چند راه حل در کتابخانه‌های عمومی دنیا مطرح شده است. 

راه حل نخست بر مبنای جمعیت ساکن در حوزۀ حقوقی یا legal district area است. در برخی نظام‌های سیاسی-اجتماعی هر شهرها بر مبنای حوزه‌های حقوقی که عموماً کوچکترین ناحیه شهری محسوب می‌شوند تقسیم می‌شوند. ساکنان هر حوزه حقوقی بر مبنای امکاناتی که در آن حوزه وجود دارد مالیات پرداخت می‌کنند و آن مالیات صرف امور همان حوزه می‌شود. بر این اساس اگر فرد در ناحیه‌‌ای زندگی کند که سینما، پارک، درمانگاه و کتابخانه عمومی دارد نسبت به فردی که هر یک از این امکانات را ندارد، مالیات کمتری پرداخت می‌کند. به دلیل دقت بالای نظام‌های مالیاتی در این نظام‌ها، جمعیت ساکن در هر حوزه حقوقی نیز معین است. بنابراین در طراحی هر کتابخانه، جمعیت ساکن در حوزه حقوقی به عنوان جمعیت هدف در نظر گرفته می‌شود و اساس برنامه‌ریزی‌های آتی نیز همین جمعیت و میزان رشد آن در یک بازه زمانی (معمولا 20 ساله) است. 

در نظام‌هایی که این مفهوم وجود ندارد جمعیت هدف به صورت تقریبی محاسبه می‌شود. برای این منظور و با توجه به اصل کلی که در ابتدا طرح شد، برای کتابخانه‌های مختلف شعاع خدماتی تعریف می‌کنند. این شعاع بر مبنای نوع کتابخانه متفاوت است. یک دسته‌بندی معمولِ کتابخانه‌ها تقسیم آنها به کتابخانه اصلی Main Library و کتابخانه شعبه Branch Library است. بر این اساس هر شهر می‌تواند یک یا چند کتابخانه اصلی داشته باشد و هر کتابخانه اصلی چندین شعبه. وظیفه کتابخانه اصلی علاوه بر خدمات کتابخانه‌ای که به مردم ارائه می‌کند، پشتیبانی و برنامه‌ریزی برای کتابخانه‌های شعبه و ارائه خدماتی است که در شعبات نمی‌توان ارائه کرد. در ادبیات کتابخانه عمومی به یک کتابخانه اصلی و شعبات آن به صورت مفرد «کتابخانه عمومی» گفته می‌شود. با توجه به تنوع و دامنه خدمات کتابخانه اصلی، شعاع خدماتی این کتابخانه‌ها معمولا بزرگ و از 3 تا 4 کیلومتر و در شهرهای با جمعیت متوسط، کل جمعیت شهر است. این شعاع برای کتابخانه‌های شعبه بین 1.5 تا 2 کیلومتر محاسبه شده است. جمعیت ساکن در شعاع خدماتی یک کتابخانه، که به راحتی می‌توانند به کتابخانه دسترسی داشته باشند، جمعیت هدف یک کتابخانه محسوب می‌شوند و کلیه خدمات کتابخانه‌ای بر اساس همین عدد محاسبه و برآورد می‌شود. 

به غیر از چند کتابخانه در ایران اکثر کتابخانه‌ها در مقیاس کتابخانه‌های کوچک و شعبه قرار دارند، بنابراین شعاع خدمات کتابخانه در ایران (غیر از کتابخانه‌های مرکزی) بین 1.5 تا 2 کیلومتر است.